Bu yazıyı yazarken bana yardımcı olan Melik Ahmet TAŞTAN’a sonsuz teşekkürler. Mehmet Göktuğ
———————-
30-31 Mayıs 2014 tarihlerinde Anadolu’nun birçok yerinde süper hücreli fırtınalar oluştu ve çeşitli hasarlar meydana geldi. Birçok yerde ceviz büyüklüğünde hatta yumurta büyüklüğünde dolu yağdı. Bunun yanında su baskını, şiddetli rüzgâr hamlesi, hortum gibi hadiseler cereyan etti. Zarar verici hadiseler meteorolojik kökenli olduğundan bu hadiseleri incelemek istedim. İlk önce süper hücre fırtınalarla ilgili bilgi vermek istiyorum. Süper hücre fırtına bir oraj çeşididir, yani kümülonimbüs bulutunun özel bir formudur. Süper hücre fırtınaların oluşabilmesi için güçlü bir termodinamik konveksiyon ve kuvvetli rüzgar sheari gerekmektedir. Rüzgarın yatay ve dikey yönde hız ve yönünde meydana gelen değişikliğe rüzgar sheari denir. Rüzgar hızının troposfer boyunca yükseldikçe kayda değer bir şekilde artması, konvektif fırtınanın eğilmesine, fırtınanın daha tehlikeli ve uzun ömürlü olmasına sebep olur.
![]()
Kuvvetli rüzgar ‘shear’ınin etkisiyle konvektif fırtınanın eğilmesi.
Eğer rüzgar yönü troposfer boyunca yükseldikçe kayda değer bir biçimde değişiyorsa da updraftta dönme meydana gelir. Bu dönme kuzey yarımkürede saat yönünün tersine(siklonik) doğrudur. Bu dönme hava parselinin yükselme hızını kayda değer bir biçimde artırarak kuvvetli hava olaylarının cereyan etmesine sebep olur. Bu hava olayları genelde, zarar verici rüzgar hamlesi, hortum, iri ve çok iri dolu ve şiddetli yağıştır. Geçelim incelemeye.
![]()
500 mb haritasına baktığımızda Anadolu’nun negatif bükümlü bir trof önünde olduğu dikkat çekiyor. Orta ve yüksek seviye akışları oldukça güçlü. Bu güçlü akışlar Akdeniz üzerinden Anadolu’ya nem advekte olmasına sebep oluyor.
![]()
300 mb haritasında yukarı seviyedeki jet akımı dikkat çekiyor. 60-100 kt arası değişen bir rüzgar var. Jet akımları yarattıkları diverjans ve pozitif vortisiti alanlarıyla hava parselinin yükselmesine dinamik olarak katkı sağlarlar. Şimdi de GFS modeli tarafından üretilen CAPE(konvektifleşmeye uygun potansiyel enerji) ve shear(hızsal shear-troposfer boyunca yukarılara çıkıldıkça rüzgar hızının kayda değer bir biçimde artması) ürünlerine bakalım.
![]()
![]()
Anadolu’da 400-1200 J/kg CAPE ve 20-30 m/s 0-6 km shear (DLS-Deep Layer Shear) değerleri dikkat çekiyor.
![]()
Paul Markowski ve Yvette Richardson tarafından yazılan Mesoscale Meteorology in Midlatitudes isimli kitaptan aldığım 0-6 km shear-oraj hücresi spektrumu. Bu spektruma göre yaklaşık 18 m/s 0-6 km shear ve daha üst değerlerde süper hücreli fırtınalar oluşabilmektedir. Tabii kuvvetli bir kararsızlık da lazım. Şimdi de GFS modelinin 0-6 km shear ve MUCAPE(en kararsız CAPE) değerlerinin bir fonksiyonu olarak üretilen capeshear ürününe bakalım. Kuvvetli hadise tahmininde kullanışlı olabiliyor. Ama kullanırken dikkatli olmak lazım.
![]()
Görüldüğü gibi İç Anadolu’da yüksek sayılabilecek değerler var. Tam da kuvvetli hadiselerin cereyan ettiği Eskişehir-Yozgat hattında. Şimdi de skew t diyagram incelemelerine bakalım.
![]()
Ankara RAOB sonuçlarında nemli orta ve alt seviyeler, kuru üst seviyeler, kuvvetli shear, düşük LFC(serbest konveksiyon seviyesi) ve LCL(yükselmeyle yoğunlaşma seviyesi) ve kuvvetli kararsızlık ilk dikkat çeken parametreler. Sabah saatlerinde görülen yağış alt seviyede yoğunlaşma sıcaklığının ve buna bağlı olarak kararsızlığın artmasına sebep oldu. Bir de Ankara bölge istasyonunun saat 12.10’da rasat ettiği değerlere göre diyagramı restore edelim.
![]()
Sonuç bu. Sıcaklık 17.6 yoğunlaşma sıcaklığı 14.5 rüzgar yönü 66.6 derece ve ortalama rüzgar hızı 2.9 m/s rasat edilmiş. Bu değerlere göre restore edilen diyagramda CAPE değeri 1404 J/kg’a ulaşıyor. Bu değer Ankara için pek normal olan bir değer değil. 0-3 km SRH değeri 257 m^2/s^2 değerine ulaşıyor. Süper hücre oluşumu için oldukça iyi bir değer. Lifted İndeks -5.1 değerine kadar inmiş. Kuvvetli hava olayı habercisi. Ayrıca dikkat çekici başka bir parametre de 0-3 km EHI(Energy Helicity Index-CAPE ve 0-3 km SRH’in bir fonksiyonu) değeri. Composite bir indeks olması ve ABD’ye göre formüle edilmesi dolayısıyla ülkemizde kullanırken eşik değerlerini biraz esnetmekte fayda var. 2,3 değerine ulaşmış. 1 değeri üzerinde süper hücreli fırtınalar oluşabilmektedir. Bu değeri aştığı gayet iyi bir şekilde görülüyor. Aynı gün Ankara’nın dışında Kırıkkale, Yozgat, Kırşehir, Eskişehir ve Bolu’da süper hücre fırtınalar oluştu.
30 Mayıs MSG uydu verileri incelendiğinde 12:00 GMT ülkemizin kuzey ve iç kesimlerinde konvektif fırtına gelişimleri göze çarpmaktadır. Yozgat’ın doğusunda -66 derece tepe sıcaklığına sahip konvektif fırtına görülüyor. Konvektif fırtınaların uydu görüntülerinde tropopozu aşan (over shooting top) tepeleri, soğuk halka (cold ring) veya soğuk U veya V harfi şeklinde görülmeleri kuvvetli yapıların işaretidir.
![]()
MSG infrared 9.Kanal, Yozgat’ın doğusunda soğuk V şeklinde konvektif fırtına hücresi.
Yalnız özellikle tropopozun nispeten düşük olduğu, kuvvetli jetlerin atmosferin üst seviyelerde diverjans oluşturduğu durumlarda zaman zaman bu işaretler görülmeyebilir. Bu işaretlerin görülmemiş olması o bölgede kuvvetli bir yapı veya süper hücre olmadığı anlamına gelmez. 30 Mayıs günü Ankara çevresinde oluşan süper hücreler kuvvetli jetler tarafından desteklendiğinden ve de tropopoz seviyesi nispeten düşük olduğundan uyduda net işaretler vermemiştir.
![]()
Estofex Gfs Tropopoz seviyesi ürünüyle birlikte MSG 9.kanal 13:00 görüntüsü.
Tropopoz seviyesinin yüksek olduğu İç Anadolu’nun doğusunda daha düşük tepe sıcaklığına sahip daha yüksek tepe yapan bulutlar, batıda ise nispeten daha sıcak tepe sıcaklıkları ve düşük tepe yüksekliği görülüyor.
30 Mayıs radar görüntülerinde kuvvetli rüzgar şiirinin etkisiyle fırtına hücrelerinin eğilmesi ve kuvvetli yukarı yönlü hareketler (updraft) sonucu oluşan zayıf eko alanları ( WER=Weak Echo Region) dikkat çekmiştir. Özellikle kesit görüntüsünde oldukça ihtişamlı bir şekilde görülen WER alanı süper hücre göstergelerindendir. Bunun yanında yansıma(reflectivity) değerlerinin 65 dbz civarında olması, iri çaplı dolu için iyi bir işaret olmuştur.
![]()
30 Mayıs 2014 13:20 GMT’de Polatlı civarında oluşan süper hücre. Max görüntüsünde üst kısımda görülen kesitte, hücrenin kuvvetli rüzgar sheari tarafından eğildiği net bir şekilde görülmektedir.
![]()
MGM çalışanı H.Murat Pulla tarafından fotoğrafı çekilen süper hücre fotoğrafı ve hücreye ait radar görüntüsü. Fotoğrafta, süper hücrenin alt tarafındaki duvar bulutu (wall cloud), radar görüntülerinde ise 68 dbz yansıma değerleri ve sağa yatmış hücre net bir şekilde görülüyor.
![]()
30 Mayıs 2014 17:57 Ankara’nın batısında görülen süper hücreye ait radar kesit görüntüsü ve Akıncı havaalanında meydana getirdiği dolu yağışı (dolu fotoğrafı için Şahin Şahbaz’a teşekkürler). Hücrenin sağ alt tarafında zayıf eko alanı (WER) belirgin bir şekilde görülmektedir.
Bunlar benim çektiğim bazı fotoğraflar. Shelf cloud(raf bulutu) oluştu. :D
![]()
Yenikent’e dolu yağmış.
![]()
İlk süper hücre geliyor.
![]()
İlk süper hücre gidiyor.
![]()
![]()
![]()
![]()
İkinci süper hücre geliyor. :D
![]()
![]()
![]()
![]()
Shelf cloud geliyor. :D
![]()
![]()
![]()
İyice yaklaştı. :D İçimden ağlamak geldi. Elim ayağım titriyordu. :D
![]()
Muhteşem!
![]()
![]()
Muhteşemdi. Dakikada 45-50 şimşek çakıyordu belki. Yumurta büyüklüğünde dolu yağan yerler varmış. :D
![]()
![]()
Shelf geçerken.
![]()
Kuzeyimizde bulut tabanı çok alçaktı. Hortum olacak sandım. :D
![]()
![]()
![]()
![]()
Bu da benim çektiğim video.
Bunlar da Mehmet Can TANYERİ tarafından çekilen fotoğraflar ve video.
![]()
![]()
Şimdi de 31 Mayıs gününe bakalım. 31 Mayıs günü trofun doğuya kaymasıyla daha doğu boylamlarda süper hücreler oluştu. Fakat Ankara yine boş geçmedi. Eskişehir ve Ankara’da mini süper hücreler oluştu. Ceviz büyüklüğünde dolu yağdırdı.
![]()
![]()
![]()
Yukarıdaki CAPE ve 0-6 km shear haritasına baktığımızda Ankara ve Eskişehir’in ucundan kurtardığını görüyoruz. Bu durum RAOB sonucunda da göze çarpıyor. Düşük CAPE ve idare eder seviyede DLS var.
![]()
Düşük CAPE dolayısıyla çok fazla tepe yapamayan cumulonimbuslar oluştu. Günün asıl şampiyonu ise Tokat, Samsun taraflarıydı. Samsun’da son 10 yılın en kuvvetli dolu fırtınası oldu.
![]()
Bafra istasyonunun 16.40 rasatı olan 19.5 sıcaklık ve 19.3 yoğunlaşma sıcaklığı değerlerine göre restore ettiğim Samsun diyagramında yer seviyesinin oldukça nemli olduğunu ve denizin soğuk olmasından dolayı denizden gerçekleşen nem adveksiyonunun alt seviyeleri soğutarak enverziyon oluşturduğunu görüyoruz. Normal şartlarda bu enverziyonun yarattığı yüksek CIN(Negatif engelleme alanı) değerlerinde oraj oluşmaması lazım. Ancak sıcaklık değerlerinin daha uygun olduğu Tokat-Çorum-Amasya-Samsun arasındaki dağlık bölgede oluşan orajların güneybatılı orta ve üst seviye rüzgarlarıyla Samsun merkeze doğru sürüklenirken orajlardaki yoğun yağışın, gizli ısı kaybı dolayısıyla yer seviyesi sıcaklığını düşürmesi ve cold pool(soğuk havuz) oluşturması sebebiyle düşen yer seviyesi sıcaklığının önündeki sıcak havanın altına kama gibi girerek bir nevi soğuk cephe görevi görmesi sonucuyla CIN yenilmiş ve Samsun’un kıyı kesimlerinde de süper hücre fırtınalar etkisini göstermiştir.
MSG uydu görüntülerinde 15:30 GMT de Samsun’un güneyi ve Amasya çevrelerinde hızlı bir şekilde gelişen konvektif fırtınalar görülmektedir. 16:30 GMT görüntülerinde ise hücreler kuvvetli rüzgarlar nedeniyle hızlı bir şekilde kuzey kuzeydoğu istikametinde hareket ettiği görülmektedir. 30 Mayıs Ankara süper hücrelerinde olduğu gibi Samsun civarındaki hücrelerde uydudan soğuk halka, soğuk U-V şekilleri göstermemiştir.
![]()
31 Mayıs 2014 15:30 GMT MSG 9.kanal
![]()
31 Mayıs 2014 16:30 GMT MSG 9.kanal
Radar görüntülerinde ise 60 dbz e ulaşan eko değerleri, Max görüntülerinde fırtınanın eğilmiş olması bölge üzerinde meydana gelen iri çaplı dolu yağışlarını açıklamaktadır.
![]()
![]()
Bu da Mehmet ÜNLÜER tarafından Eskişehirde çekilmiş shelf cloud videosu.
Bu da iki günde gelen şiddetli hava olayları haberleri.
![]()
Dileyen http://essl.org/cgi-bin/eswd/eswd.cgi adresinden kayıtlarla ilgili daha ayrıntılı bilgi elde edebilir.
KAYNAKLAR
1) http://www.estofex.org
2) TÜRKEŞ, Murat, 2010, Klimatoloji ve Meteoroloji, Kriter Yayınevi, İstanbul.
3) MGM Uydu ve Radar Görüntüleri
4) http://meteocentre.com/
5) http://www.theweatherprediction.com/habyhints/153/
6) http://www.rtc.dmi.gov.tr/FILES/KURS/334/DOCS/MartinSetvak2a.pdf
7) meted.ucar.edu
8) http://essl.org/cgi-bin/eswd/eswd.cgi